Lichter dan ik: de stille kracht van de njai
op de voorgrond Esther Scheldwacht, rechts Tara Hetharia (foto Annemieke van der Togt)
Kees Hulst, Tara Hetharia, Denise Aznam en Thomas Cammaert (foto Annemieke van der Togt)
Lichter dan ik, zo heet de historische roman van Dido Michielsen uit 2019, waarvoor ze een jaar later de Nederlandse Boekhandelsprijs kreeg. Michielsen stamt af van een ‘njai’, oftewel een bijvrouw van een Hollander in Indië in de koloniale tijd. Het boek speelt zich af op Java in 1850. De hoofdpersoon is de dochter van de kleermaakster van de sultan en groeit op in de gesloten gemeenschap van een vorstenverblijf in Djokja. Zij weigert zich te onderwerpen aan de standenmaatschappij. Wanneer zij als bijvrouw van een Hollandse officier een dochter op de wereld zet, erkent de vader noch hun relatie noch hun dochter. Noodgedwongen geeft ze haar moederrol op om een betere toekomst te bieden aan haar dochter, die vanwege haar lichtere huidskleur de kans heeft meer status te verwerven dan haar moeder. Deze onvrijwillige, ingrijpende keuze zal haar de rest van haar leven achtervolgen. Lichter dan ik biedt vanuit het perspectief van de vrouw een blik op de strijd die vele Indische vrouwen hebben gestreden tijdens de koloniale overheersing.
De kracht van moederliefde
Esther Scheldwacht, Tara Hetharia en Denise Aznam (foto Annemieke van der Togt)
Theatermaker en actrice Esther Scheldwacht, die zelf van Indische afkomst is, werd door theaterproducent Arjen Stuurman gevraagd om een nieuwe theaterbewerking van Multatuli’s Max Havelaar te maken als opvolger van de succesvolle productie De tolk van Java. Scheldwacht voelde zich gevleid, vertelde ze in een interview in De Telegraaf, maar ze wist niet zo goed wat ze met Max Havelaar moest: “Het is toch ook weer geschreven vanuit het witte mannenperspectief. Maar ik had net Lichter dan ik gelezen en daar ging mijn hart wel sneller van kloppen. Het is zo’n mooi verhaal over de kracht van moederliefde, autonomie, over ongelijkwaardigheid, onrecht en klassenverschillen. Het is weliswaar geen grote bekende titel, maar het hervertellen meer dan waard.”
Tara Hetharia, Esther Scheldwacht en Denise Aznam (foto Annemieke van der Togt)
Scheldwacht was vooral diep door geraakt doordat de hoofdpersoon in het boek als ’baboe’, oftewel oppas, haar eigen dochter moet verzorgen, zonder dat ze haar mag laten weten dat ze haar moeder is. Ze bewerkte het boek voor het theater. In de theatervoorstelling wordt de hoofdrol gespeeld door drie actrices: Tara Hetharia speelt haar als puber, Denise Aznam speelt haar als minnares van een koloniale Nederlander en Esther Scheldwacht is de oudere vrouw die sterk is, maar ook wanhopig doordat ze haar dochter heeft moeten afstaan. De mannenrollen worden gespeeld door Thomas Cammaert en Kees Hulst.
De Stille Kracht
Esther Scheldwacht, Tara Hetharia en Thomas Cammaert (foto Annemieke van der Togt)
Lichter dan ik is een sfeervolle voorstelling, waarin je het oude Indië bijna ruikt. Er klinkt vrijwel voortdurend gamelanmuziek of anders klinkt er een verontrustend geluidsdecor. De voorstelling begint onheilspellend, wanneer de drie actrices om de beurt een rode vloeistof uitspugen. Dit is ‘siri’, een soort pruimtabak dat Indiërs vaak kauwen. Het gaf overal rode vlekken en het deed mij denken aan ‘guna-guna’, de zwarte magie die ervoor zorgde dat in 1974 een naakte Pleuni Touw in de tv-serie van De Stille Kracht werd bespuugd. Het is een voorbode dat deze voorstelling geen ‘happy end’ gaat krijgen.
Esther Scheldwacht, Denise Aznam en Kees Hulst (foto Annemieke van der Togt)
En dat klopt ook. De voorstelling – bijna twee uur zonder pauze – is een aaneenschakeling van zowel ingehouden als emotionele scènes over de Indische ‘njai’ en de ontberingen die zij moet lijden om haar dochter – lichter dan zij – een beter leven te kunnen geven. Veelzeggend is een uitspraak van de moeder: “Een halfbloed is als een munstuk, waarvan de ene kant licht is en de andere kant donker. Je moet zorgen dat de lichte kant boven blijft”.
De drie actrices spelen samen de hoofdrol en dat doen ze vaak met z’n drieën: commentaar gevend op elkaar of gewoon in dialoog. Dat erkt soms verwarrend, zeker omdat ze ook andere rollen in het stuk spelen. Zo speelt Esther Scheldwacht ook de vrouw die met haar man – Kees Hulst – de dochter van de ‘njai’ adopteert. Bovendien vallen er vaak woorden in het Maleis en dan is het lastig de dialogen te volgen zonder voorkennis van die taal of van die cultuur. Het is bijvoorbeeld voor het eerst dat ik de term ‘njai’ hoorde en dan is het toch wel even gissen wat dat woord eigenlijk betekent.
Vanuit hart en ziel
Lichter dan ik is een mooie, integer gemaakte voorstelling, maar soms ondoorgrondelijk. Ik vond het zonder voorkennis lastig om alles goed te volgen. Dat vind ik wel een voorwaarde om een voorstelling boeiend te blijven vinden. Een belangrijk aspect is dat Dido Michielsen (63), de schrijfster van het boek, zelf afstamt van een ‘njai’. Ze kwam er na een jarenlang onderzoek achter dat haar betovergrootmoeder de bijvrouw was van een Nederlandse man. Het boek is vanuit hart en ziel gemaakt en hetzelfde geldt voor deze voorstelling. Een belangrijke boodschap is dat de naamloze moeders van duizenden kinderen niet mogen worden vergeten. De voorstelling eindigt veelbetekenend met een fluisterende mantra: “Ik blijf tegen je praten […..] Hier ben ik! Hier ben ik!” Zie de trailer: https://www.youtube.com/watch?v=bxj1_t1SBM8
de hele cast (foto Piek)
Lichter dan ik, gezien 11 oktober 2021 in de Koninklijke Schouwburg, Den Haag. Een productie van Korthals Stuurman Theaterbureau, naar de gelijknamige roman van Dido Michielsen, bewerking en een van de hoofdrollen Esther Scheldwacht, verder met Denise Aznam, Tara Hetharia, Kees Hulst en Thomas Cammaert, regie Olivier Diepenhorst, decor Lidwien van Kempen, kostuums Guave, licht Yuri Schreuders, muziek en geluidsontwerp Mark van Bruggen, scènefoto’s Annemieke van der Togt, Op tournee t/m 28 januari 2022. Zie voor de speellijst en meer informatie: www.korthalsstuurman.nl
