Geweldige klassieker over waarheid en verbeelding

Sanne Wallis de Vries en Bas Hoeflaak (foto Annemieke van der Togt)

Wie is er bang voor Virginia Woolf?, zaterdag 20 januari 2024 ging dit Amerikaanse meesterwerk van Edward Albee uit 1962 weer in première in Nederland en de tournee duurt tot en met 16 mei. Het was de vijfde versie van het theaterbureau dat lang geleden is opgericht door de in 2022 overleden Diederik Hummelinck en door Arjen Stuurman. Nu heet dit bedrijf Kobra Theaterbureau, geleid door Majlis Korthals Altes en regisseur Hanneke Braam: KoBra. De eerdere versies van HumStu gingen, net als nu, in première in de Leidse Schouwburg.

Arjen Stuurman en Diederik Hummelinck wilden het stuk vanaf 2002 elke vijf jaar op de planken te brengen. De eerste keer was in 2002 met Wil van Kralingen en Edwin de Vries als het echtpaar Martha en George (regie Lodewijk de Boer), de tweede keer in 2007 met Olga Zuiderhoek en Porgy Franssen (regie Gerardjan Rijnders), nummer drie in 2012 met Linda van Dyck en Victor Löw (regie Paula Bangels) en de vorige keer in 2017 met Carine Crutzen en Warre Borgmans (vertaling en regie Johan Doesburg). Het was de bedoeling dat de nieuwe versie met Sanne Wallis de Vries en Bas Hoeflaak in 2022 zou worden gespeeld, maar daar fietste corona doorheen.

Nu was het zover: met naast Wallis de Vries en Hoeflaak als Martha en George de cabaretier Alex Ploeg en de actrice Claire Bender als hun gasten en slachtoffers Nick en Honey. Zou dat goed uitpakken, cabaretiers in deze veeleisende toneelrollen? En óf dat goed uitpakt! Sanne Wallis de Vries excelleert als de vileine, ordinaire, uitbundige Martha en Bas Hoeflaak geeft geweldig tegengas als haar getormenteerde, gemene, intelligente en genadeloze echtgenoot. De toeschouwers, van wie de meesten het stuk waarschijnlijk tot in details kennen, zaten tijdens de première ademloos en doodstil te luisteren naar het altijd weer boeiende slagveld dat zich voor hun ogen afspeelde. ‘What a dump!’ Die – vrijwel eerste – uitroep van Martha blijft in deze versie onvertaald. Heel goed, want ze vraagt aan George uit welke Amerikaanse film dit citaat is. 

De legendarische Ank van der Moer

Cover van Elseviers Weekblad in de jaren zestig, Cees Bantzinger portretteerde Ank van der Moer als Martha naar aanleiding van de tweehonderdste voorstelling van het stuk

In 1964 was de eerste productie van dit toneelstuk in Nederland. Dat was de eerste legendarische versie door de Nederlandse Comedie met de toneelgiganten Ank van der Moer en Han Bentz van den Bergh als Martha en George. Die voorstelling – het stuk had toen nog geen mythische proporties – sloeg destijds in Nederland in als een bom en waren meer dan vierhonderd opvoeringen; telkens in reprise.Annemarie Oster, de dochter van de legendarische actrice Ank van der Moer (1912-1983), was tijdens de première in Leiden verbolgen dat haar moeder in een groot interview met Sanne Wallis de Vries in NRC/Handelsblad niet werd genoemd. Ron Rijghard, de schrijver van het krantenartikel, haalde grote Nederlandse Martha’s uit het verleden aan: Annet Nieuwenhuijzen, Geert de Jong, Ria Eimers, Olga Zuiderhoek, Linda van Dyck, Maria Kraakman en Carine Crutzen. Sanne Wallis de Vries vertelde hem dat ze ook heel vaak naar de film met Elizabeth Taylor – en Richard Burton – had gekeken. Maar Ank van der Moer werd niet genoemd. Slordig en misplaatst

Ik plaats hierbij de cover van Elseviers Magazine uit medio jaren zestig van de vorige eeuw, met een portret dat mijn vader Cees Bantzinger maakte van Ank van der Moer. Ze stond op de cover naar aanleiding van de tweehonderdste voorstelling van ‘Virginia Woolf’. Maar ja, het stokpaardje van ‘haar George’ Han Bentz van den Bergh was: ‘acteren is als rook’. Als je uitgespeeld bent, verdwijnt de rook. En dus verdwijnt dan ook de roem, een enkeling daargelaten.

Maar goed, terug naar het heden, terug naar deze voorstelling. Sanne Wallis de Vries en Bas Hoeflaak zetten perfect het echtpaar Martha en George neer. Ze zijn opgewassen tegen elkaar, ze kennen elkaar door en door en ze hebben er een kunst van gemaakt om elkaar tot op het bot te vernederen. Tot ontsteltenis en gêne van hun gasten Nick en Honey. Nickj sis nieuw op de universiteit waar George en Martha op de campus wonen en waar de vader van Martha rectormagificus is. Honey is op het eerste gezicht een onnozel gansje, maar gaandeweg blijkt dat ze doortrapter is dan je zou denken. Nick en Honey zijn hoe dan ook weerloze slachtoffers en geen partij voor George en Martha. Het wonderschone van het stuk van Albee is dat deze twee mensen elkaar hartgrondig haten, maar dat ze ook verknocht zijn aan elkaar. Ze kunnen niet mét en zeker niet zonder elkaar.

De sfeer is voortdurend dreigend en giftig. Een terugkerend zinnetje, uitgesproken door zowel George en Martha als later zelfs door Nick is: “Ik wáárschuw je”. Het echtpaar is kinderloos, maar ze hebben gefantaseerd dat ze een zoon hebben. Ze hebben de afspraak dat ze tegen andere mensen nóóit iets over die zoon zeggen. Maar, wanneer Martha en Honey even alleen zijn geweest en Honey alleen terugkomt in de huiskamer, zegt ze tegen George dat Martha haar heeft verteld dat hun zoon morgen jarig is en op zijn 21ste verjaardag naar het ouderlijk huis komt. Martha heeft de afspraak dus geschonden. Het is een bom onder de rest van de nacht. Een bom, die George bij het ochtendgloren meedogenloos gebruikt om Martha op te blazen.

Waanzinnig energiek tempo

Bas Hoeflaak, Claire Bender, Alex Ploeg en Sanne Wallis de Vries (foto Annemieke van der Togt)

De voorstelling, die zonder pauze wordt gespeeld, heeft een moorddadig tempo. Sanne Wallis de Vries en Bas Hoeflaak moeten na afloop wel doodmoe zijn. Dat kan niet anders, want alles gaat in een waanzinnig energiek tempo. Het acteren van de cabaretiers en ook van Claire Bender – de enige actrice van de vier – is volstrekt naturel. De uitdagende dialogen en pesterige monologen van Albee worden uitgesproken alsof de personages die ter plekke bedenken: het geheim van echt goed acteren. George en Martha zijn er niet alleen op uit om elkaar te vernederen, ze willen allebei ook de gasten ‘pakken’. Met name Nick voelt zich superieur aan George. Nick is gevleid dat Martha hem verleid en meeneemt naar de slaapkamer. Later blijkt dat hij te dronken was om daar iets te kunnen presteren. Als later de deurbel gaat, schampert Martha: “Doe jij eens open. Misschien krijg je de deurknop wel omhoog”.

Tegen het einde van de voorstelling, na de vruchteloze escapade van Martha en Nick in de slaapkamer, zegt Martha dat er maar één man is geweest die haar ooit gelukkig heeft gemaakt. En dat is George. Waarheid en verbeelding, daar gaat het stuk over. Martha zegt tegen George smalend: “Waarheid of verbeelding, jij kent het verschil niet, George”. Waarop George antwoord: “De waarheid is altijd betrekkelijk”. Het decor van Calle de Hoog verdient een extra vermelding. De hele achterwand bestaat uit opgestapelde jerrycans. Een muur van achttien bij elf; in totaal dus 198 jerrycans. Ze zijn mooi uitgelicht door Stefan Dijkman en ze bevatten in het stuk sterke drank. George beklimt voortdurend een trapje, zoals vaak in bibliotheken wordt gebruikt, om cognac of whisky uit weer een ander vaatje te tappen. Mooi gevonden en mooi om te zien.

Van Annet Nieuwenhuijzen tot Diana Rigg en Elizabeth Taylor

Sanne Wallis de Vries, Alex Ploeg en Bas Hoeflaak (foto Annemieke van der Togt)

Ik heb Wie is er bang voor Virginia Woolf? zo vaak gezien; misschien wel vaker dan wel toneelstuk dan ook. De eerste keer was in 1981 bij het Publiekstheater, met Annet Nieuwenhuijzen en Eric Schneider. In de regie van Elise Hoomans, met Martha in een waanzinnige, groene glitteravondjurk van Frank Govers en met een mooi decor van Herman Gordijn. Ik was 43 jaar geleden meteen betoverd door het geweldige stuk en de kracht van het spel. Acht jaar later, toen ik Theaterwetenschap studeerde, was ik volledig overrompeld door de opzienbarende versie van het Belgische gezelschap De Witte Kraai, met Vivan De Muynck en Kees Hulst in de regie van Sam Bogaerts. De voorstelling in het Nieuwe de la Mar, die werd ingelast omdat Adèle Bloemendaal het had laten afweten, staat diep in mijn geheugen gegrift. Die voorstelling met de waanzinnig sexy Martha en de sullige, toch zo gevaarlijke Kees Hulst vergeet ik nooit. Bravo!

In 1996 zag ik met mijn moeder in het Aldwych Theatre in Londen een geweldige versie van het stuk met Diana Rigg als Martha en David Suchet als George. Een belevenis om nooit te vergeten. Het stuk werd in Nederland een paar keer gespeeld door een acteur en een actrice die in het echt ook samenleefden of met elkaar getrouwd waren: in 1972 waren Kitty Janssen en André van den Heuvel George en Martha, in 1990 werden de twee kemphanen gespeeld door Pleuni Touw en Hugo Metsers. Ik heb ook de onfatsoenlijk goede film uit 1966 met het echtpaar Elizabeth Taylor en Richard Burton vrij vaak gezien. Taylor en Burton, die blijven boeien: “Total war?” – “Total?” De film werd genomineerd met vijf Oscars, waaronder één voor Taylor als beste actrice in een hoofdrol. Burton kreeg wel een nominatie, maar kreeg geen beeldje.Sandy Dennis, die Honey speelde, overigens wel. Onbegrijpelijk dat Burton werd overgeslagen.

Deze première was voor Arjen Stuurman zijn dernière

Première-portier Ruub Petow en A-R (foto Miranda Vreeburg)

Arjen Stuurman, sinds 1983 en dus al veertig jaar verbonden aan – voorheen –  Theaterbureau Hummelinck Stuurman, is sinds 1 januari van dit jaar niet meer werkzaam bij het bedrijf. Hij was wel aanwezig bij de première en hij kan buitengewoon trots zijn op deze Wie is er bang voor Virginia Woolf?, die hij beschouwt als zijn laatste productie. Deze première was dus voor hem een dernière. Een geweldig slot van veertig jaar vrije producties: van Going to the dogs in 1986 – de hondenvoorstelling van Wim T. Schippers – tot Wuivend graan in 2007 ook van Wim T. Schippers. Er waren veel boekbewerkingen, zoals Max Havelaar in 2004, De stille kracht in 2006, De passievrucht en De donkere kamer van Damocles in 2013 en De ontdekking van de hemel in 2014. Ga d’r maar an staan… En dan waren er nog heel wat Tsjechov-voorstellingen (vaak geregisseerd door Gerardjan Rijnders), nieuwe stukken die speciaal voor HumStu geschreven waren en nog een hele rij cabaretvoorstellingen; van Ronald Snijders tot Kiki Schippers en van Patrick Nederkorn tot Vlamousse. Voor Arjen Stuurman was Wie is er bang voor Virginia Woolf een waardige uitsmijter.

Wie is er bang voor Virginia Woolf?, gezien 20 januari 2024 in de Leidse Schouwburg, tekst Edward Albee, met Sanne Wallis de Vries, Bas Hoeflaa, Alex Ploeg en Claire Bender, regie Hanneke Braam, decor Calle de Hoog, kostuums Dorien de Jonge, licht Stefan Dijkman, scènefoto’s Annemieke van der Togt, de foto van A-R met de portier Huub Petow is gemaakt door Miranda Vreemburg. Deze Kobra Theater-productie is op tournee tot en met 16 mei 2024 (onder meer van 17 t/m 21 april in het DeLaMar Theater in Amsterdam). Zie www.kobratheater.nl voor de volledige speellijst.