André Volten: de stalen stilte

André Volten in Beelden aan Zee-overzicht 3 (foto Museum Beelden aan Zee)

André Volten kon het zelf goed verwoorden: “Kunst is een zaak van weinigen en voor weinigen. Kunst is in wezen elitair. Het is een eenzame bezigheid, die onder druk en spanning staat. Het kost inspanning, niet alleen van de kunstenaar, maar evenzeer van de beschouwer, de toehoorder, de lezer”. Aldus sprak de beeldhouwer André Volten (1925-2002).

De zuil, de kubus, de bol

André Volten in Beelden aan Zee-overzicht 2 (foto Museum Beelden aan Zee)

Prinses Beatrix, die Volten zeer bewonderde, opende anderhalve week na haar tachtigste verjaardag in Museum Beelden aan Zee in Scheveningen de expositie Utopia met een overzicht van zijn oeuvre. Volten behoorde tot de voorhoede van de abstracte beeldhouwkunst in Nederland. Hij was een meester in het vinden van een harmonieuze verhouding tussen sculptuur, architectuur, vormgeving en stedelijke inrichting. De relatie tussen het kunstwerk, de omgeving en de toeschouwer stond voor hem centraal. Zijn vormtaal was eenvoudig en hij varieerde eindeloos met basisvormen; de zuil, de kubus en de bol.

Beelden in Amsterdam en elders

André Volten fragment IJ-oever 1995-1996 foto Museum Beelden aan Zee)

Talrijke sculpturen van zijn hand – vrijwel altijd in staal – staan op prominente plekken in binnen- en buitenland. Voor de ingang van de Stopera in Amsterdam creëerde André Volten in 1983 een grote half verzonken, half verhoogde cirkel. In de hoofdstad staat aan de noordelijke IJ-oever hoog twee palen ‘de knoop van Volten’, waarover de dichter Bert Schierbeek in 1996 schreef: “Hier sta ik / stalen stilte / schepen praaien / mijn voeten / half in het water / half op het land / sta ik / doodstil”. Sinds 1970 staat voor de Nederlandsche Bank op het Frederikplein Voltens ‘Winkler Prins Monument’; in de volksmond ‘de knakenpaal’. Ook elders staat zijn monumentale werk, zoals in Utrecht op het plein voor de Jaarbeurs, in Hoevelaken staat zijn gracieuze beeld ‘De spiegel van de hemel’, in Duisburg en München staan beelden van zijn hand, voor Museum Beelden aan Zee maakte hij de toegangspoort en voor de tuin van Huis den Bosch maakte hij in 1988 een groot abstract beeld. In 1996 kreeg Volten de Oeuvreprijs van het Fonds voor Beeldende Kunst, Vomgeving en Bouwkunst.

Staal, messing en hout

André Volten in Beelden aan Zee-sculptuur met plexiglasbol voor de Keukenhof 1955 (foto Museum Beelden aan Zee)

André Volten ging na de Tweede Wereldoorlog naar het Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs. Maar het handwerk in ijzer en staal leerde hij op de Nederlandse Dok- en Scheepsbouw Maatschappij (NDSM), waar hij zich in 1954 als vrijwilliger meldde. In 1955 bood hij een beeldhouwwerk van staal met een plexiglas bol aan bij de Keukenhof. Kort daarna volgde zijn eerste opdracht voor het Nieuwe Lyceum in Hilversum en was zijn naam gevestigd. Museum Beelden aan Zee exposeert circa tachtig werken uit zijn nalatenschap, waaronder vrije werken en modellen en maquettes van werken in de openbare ruimte, uitgevoerd in staal, messing en hout. De kleinere werken zijn driedimensionale ‘schetsen’ als opmaat naar een opdracht. Of als oefening. Vaak zijn deze schetsen uitgevoerd, soms kwam het niet verder dan een utopie.

Villa Volten in Amsterdam-Noord

André Volten – Villa Volten in Amsterdam-Noord (foto Maarten Mater)

Parallel aan deze expositie is in Villa Volten – Voltens voormalige woonhuis en atelier in Amsterdam-Noord, vlakbij de voormalige NDSM-werf – een kleinere tentoonstelling, samengesteld en ingericht door architect Trude Hooykaas. Volten had dit gebouw, dat de poort was van Asterdorp, in 1950 gekraakt. Hier woonde en werkte hij tot zijn dood in 2002. Asterdorp werd in 1927 gebouwd als ommuurde wijk voor asocialen. Na het bombardement van 14 mei 1940 werden er ontheemde Rotterdammers opgevangen, later was het een doorgangsgetto voor Joden. Na de oorlog bleef alleen de het poortgebouw van Asterdorp bewaard. Hier woonde en werkte André Volten. Nu zetelt hier de Stichting André Volten. Dichter bij deze kunstenaar dan in dit authentieke bouwwerk kan je niet komen. Op de begane grond staan sculpturen van een bescheiden formaat, op de eerste verdieping staat veel meer kleiner werk. Hier zijn donderdag en vrijdag studenten van de restauratie-opleiding van de Universiteit van Amsterdam aan het werk om werken van Volten te restaureren. Er wordt met wattenstaafjes voorzichtig gewreven en gepoetst. Met name het messing is zeer kwetsbaar.

“Zonder inspanning komt niets tot stand”

André Volten in Beelden aan Zee-overzicht 4 met Geknakte zuilen Minervaplein (foto Museum Beelden aan Zee)cht 4 (foto Museum Beelden aan Zee)

André Volten in Beelden aan Zee-overzicht 1 (foto Museum Beelden aan Zee)

Op een grasveld voor Villa Volten staat een beeldengroep die Volten oorspronkelijk ontwierp voor het Mercatorplein: stenen stoelen rond een – overigens momenteel niet functionerende – fontein. Zowel in Scheveningen als in Amsterdam-Noord zijn enkele kunstwerken te koop. Tot slot nog een citaat van de meester zelve: “Kunst leent zich er niet toe om te worden gepopulariseerd, geprovincialiseerd, gedemocratiseerd, gesocialiseerd, gebureaucratiseerd of geprivatiseerd. Maar het staat ook niet op een verheven voetstuk of ligt opgesloten in een ivoren torentje, achterzolderkamertje of een bankkluis. Ieder lid van een democratische gemeenschap is vrij en wordt uitgenodigd om deel te nemen aan de kunst, maar hij moet er wel wat voor doen en wat voor over hebben. Zonder inspanning komt niets tot stand.”

André Volten – Utopia duurt tot en met 27 mei in Museum Beelden aan Zee (Harteveltstraat 1, Den Haag, www.beeldenaanzee.nl). De expositie in Villa Volten (Asterdwarsweg 2, Amsterdam) is in dezelde periode open van do t/m zo van 12 tot 17 uur (www.andrevolten.nl). De catalogus (Uitgeverij Waanders, Zwolle) kost € 19,95
Foto van het atelier: Maarten Mater
Andere foto’s: Wim de Boer