Tonio: léés dat boek!

Tonio, dat is het boek dat De Bezige Bij in 2011 publiceerde, waarin A.F.Th. – Adri – van der Heijden schreef over zijn op 23 mei 2010 verongelukte zoon. De schrijver creëerde een nieuw genre – de ‘requiemroman’ – en beschreef in 633 (!) pagina’s zonder terughoudendheid de rouwverwerking van zichzelf en van zijn vrouw Mirjam Rotenstreich. In de vroege ochtend van eerste Pinksterdag 2010 werd hun enige zoon kort voor zijn 22ste verjaardag op de hoek van de Hobbemastraat en de Stadhouderskade in Amsterdam geschept door een auto. Tonio van der Heijden werd in kritieke toestand naar het AMC vervoerd, waar hij nog diezelfde dag na intensieve en langdurige operaties overleed. Adri van der Heijden probeerde wanhopig de laatste levensdagen van zijn zoon te achterhalen. Het sterk autobiografische boek, dat kan worden gezien als een monument voor Tonio van der Heijden, eindigt als de schrijver maanden na het ongeluk de plek des onheils durft te bezoeken. Verder bracht Adri van der Heijden nauwkeurig verslag uit van Tonio’s leven en van de zeer verschillende manieren waarop de schrijver en zijn vrouw omgaan met de verschrikkelijke werkelijkheid. De schrijver als workaholische binnenvetter, Mirjam Rotenstreich extravert met veel huilbuien. En beiden met veel drank.

Heilige Boek

De requiemroman – met als cover de zelfportretfoto die Tonio van der Heijden in 2009 maakte als Oscar Wilde – sloeg in als een raket. Het werd een bestseller, de schrijver won voor het boek in mei 2012 de Libris Literatuurprijs en later de NS Publieksprijs 2012. Tonio werd in 2016 verfilmd door Paula van der Oest, met Pierre Bokma als Adri van der Heijden, Rifka Lodeizen als Mirjam Rotenstreich en Chris Peters als Tonio. Deze film won destijds een Gouden Kalf voor beste montage en niet voor beste acteur, beste actrice, beste film of beste regie. Jammer, want het was een aangrijpende film met prachtig spel. Op zaterdag 18 januari 2020 ging in Leiden de toneelversie in première, met Porgy Franssen als de vader, Jacqueline Blom als de moeder en ‘urban dancer’ Luc de Raad als een zwijgende, spookachtige Tonio. Theaterbureau Hummelinck Stuurman verdient een compliment dat ze opnieuw een klassieker uit de Nederlandse literatuur op het toneel tot leven wekken. Het getuigt van lef dat bewerker en regisseur Ignace Cornelissen dit bijkans heilige en vuistdikke boek durfde te reduceren tot een sobere eenakter. Het resultaat is anderhalf uur ingetogen, integer toneelspel zonder overrompelende emoties, zonder effectbejag en met wel erg veel terughoudendheid.

Inwendige bloeding

‘Tóóóóóóó-niii-ióóóóó…!’ Zo begint het boek. Meteen daarna schrijft Adri van der Heijden: “Ik heb zijn naam nooit vaker geroepen dan in de krap vier maanden die verstreken zijn sinds Zwarte Pinksterdag. Als ik eraan toevoeg ‘op de toppen van mijn stem’, bedoel ik mijn innerlijke roepstem, die oneindig veel luider klinkt en verder reikt dan waartoe mijn stembanden in samenwerking met de trillende lucht in staat zijn. Uiterlijk is er niets aan me te zien. Vergelijk het met huilen. Ik schaam me soms tegenover Mirjam, die zich anders dan ik voluit aan de natuurkracht van een onverhoedse jankbui weet over te geven. ‘Ook al zie je geen tranen, Minchen, ik huil wel degelijk met je mee’, heb ik haar een keer uitgelegd (met verstikte stem, dat wel). ‘Bij mij gedraagt dat rotverdriet zich als een inwendige bloeding. Het sijpelt, of gutst, ergens vanbinnen weg.’

Inwendig lijden

Porgy Franssen en Jacqueline Blom (foto Ben van Duin)

Luc de Raad, Porgy Franssen en Jacqueline Blom (foto Ben van Duin)

Bewerker en regisseur Ignace Cornelissen is in wezen trouw gebleven aan het gevoel van de schrijver: inwendig lijden, geen uiterlijk vertoon. Maar voor een toneelvoorstelling is dat helaas niet genoeg. Wat was het mooi geweest als de voorstelling was begonnen met die wanhoopskreet: ‘Tóóóóóóó-niii-ióóóóó…!’ Want het boek, de film, de voorstelling kunnen in die schreeuw worden samengebald. Die kreet verwoordt de wanhoop hoe dit heeft kunnen gebeuren, hoe je omgaat met het plotselinge verlies van je enige zoon. Porgy Franssen zegt als de vader in de toneelbewerking treffend: “Je bent geen moment uit mijn gedachten”. Je ziet op het toneel wat het boek beschrijft: de vader is actief bezig met de verwerking van het onmogelijke. Hij wil precies weten wat er die nacht is gebeurd, hij wil alles reconstrueren. De moeder is passiever en zij ventileert haar wanhoop op een andere manier: “Als ik huil, ben ik dichter bij Tonio”.

Muziek en dans

Terwijl Porgy Franssen en Jacqueline Blom door het kale decor van Niek Kortekaas dolen, zit componist Wouter Snoei op de achtergrond achter een keyboard. Hij produceert een ijl muziekdecor, dat soms enigszins theremin-achtig klinkt. Een mooi effect. Verder danst Luc de Raad, in het wit gekleed, rond de twee acteurs. Soms dansen ze met deze geestverschijning, soms danst hij in z’n eentje, soms bemoeit hij zich met zijn ‘ouders’ door bijvoorbeeld een glas te verwijderen. Hiermee wordt zichtbaar duidelijk dat Tonio nooit weg is uit het leven van deze twee mensen. De vader zegt: “Tonio, daar groei je niet overheen. Tonio kijkt over mijn schouders mee”. Toneelschoolstudente Lisa Zweerman heeft twee korte scènes als het meisje waar Tonio wellicht een ontluikende liefde voor voelde. Deze scènes zijn echter te kort om indruk te maken en om wezenlijk van belang te zijn.

Virginia Woolf

Porgy Franssen en Jacqueline Blom (foto Ben van Duin)

Drank speelt in de voorstelling een grote rol. De verweesde vader en moeder zijn stevige innemers, wat ze ook al waren toen Tonio nog leefde. Op een gegeven moment zegt de vader dat het net lijkt alsof ze in een slecht toneelstuk terecht zijn gekomen. Automatisch zie ik gelijkenissen met Who’s afraid of Virginia Woolf? en dat is ook de bedoeling, want meteen daarna maken de personages dezelfde vergelijking: “Maar die twee uit Who’s afraid of Virginia Woolf? hadden een verzonnen kind!” Tonio van der Heijden was geen verzinsel, het is bijna tien jaar geleden dat hij daadwerkelijk verongelukte, maar het boek dat zijn naam draagt houdt hem in leven. In het theater ben je als toeschouwer getuige van een aangrijpend verhaal dat overbekend is. Dan hangt alles af van de vraag of de voorstelling meeslepend is. Juist daar schort het helaas aan. Deze voorstelling is angstvallig terughoudend. De dag na de première heb ik thuis het boek weer eens uit de boekenkast gepakt. Ik moet helaas constateren: een uurtje lezen in het boek ontroert meer dan anderhalf uur Tonio op deze terughoudende manier op het toneel. Kortom: Tonio, léés dat boek !

Tonio, gezien 18 januari 2020 in de Leidse Schouwburg. Een productie van Hummelinck Stuurman, naar het gelijknamige boek van A.F.Th. Van der Heijden, bewerking en regie Ignace Cornelissen, spel Porgy Franssen, Jacqueline Blom, Luc de Raad en Lisa Zweerman, muziek – ook uitvoering – Wouter Smoei, choreografie Jason Mabana, decor en licht Niek Kortekaas, kostuums Carin Eilers, foto voorpubliciteit Piek, scènefoto’s Ben van Duin. Tournee t/m 10 april 2020. Informatie: www.hummelinckstuurman.nl