Simon Carmiggelt: op het toneel en beeld

Carmiggelt – een collage van Kronkels, zo heet de solovoorstelling waar Helmert Woudenberg tot medio mee op tournee is. Op 5 februari was in Theater Bellevue de première van deze sobere en eenvoudige, liefdevolle en warme voorstelling. Woudenberg heeft nauwelijks decor (nodig). Achter hem prijkt alleen een grote tekening van Dick Matena – over wie later meer – en er is een kruk. Woudenberg imiteert Carmiggelt niet en maakt het publiek deelgenoot van een dag uit het leven van een man. Die man hoeft niet per se Simon Carmiggelt te zijn. Het zijn dagelijkse belevenissen en ontmoetingen.

Klein leed, klein geluk

De voorstelling bestaat uit vijftien Kronkels, gekozen uit de duizenden cursiefjes die Carmiggelt van 1946 tot 1983 schreef in Het Parool: korte verhalen, levensschetsen, beslommeringen, klein leed, klein geluk. Allemaal opgetekend in de kenmerkende stijl van Simon Carmiggelt: bloemrijk, origineel, verrassend, geestig, met een milde pointe. Zoals in het eerste verhaal, over een overstroming in de badkamer. De loodgieter, die aan de telefoon had gezegd ‘ik kom gezwind, meneer’, maakt voortdurend buigingen. Nadat de overstroming is verholpen, vertelt deze vakman over zijn leven. Een nederig bestaan vol narigheid en vernederingen: ‘In kamp Vught ben ik nooit geslagen, want ik ben altijd beleefd gebleven’. Als de man afscheid neemt, zegt ‘Carmiggelt’: ‘Bij de deur buigt hij weer. En nu buig ik ook’.

Gemoedelijk en rustig

Helmert Woudenberg (foto Sanne Helgenberger)

Helmert Woudenberg brengt de Kronkels integraal. Hij smeedt de afzonderlijke verhalen behendig tot een voorstelling van ongeveer anderhalf uur. De Kronkels zijn zodanig gekozen dat ze achter elkaar een volledige dag beslaan, van ‘s ochtends vroeg tot ‘s avonds laat. Hij gaat op verjaardagsvisite bij zijn moeder in Den Haag en ontmoet onderweg een jongetje in de trein, hij bezoekt diverse lunchrooms en cafés. Woudenberg vertelt alles in de gemoedelijke, rustige stijl die Carmiggelt eigen was. Er golven van tijd tot tijd lachjes door de zaal. Bijvoorbeeld om de manier waarop een bevallige vrouw wordt beschreven: ‘ze is erg mooi en iemand heeft haar dat verklapt’. Later werpt de vrouw de verteller ‘een blik toe van gewapend beton’. En later: ‘Ze bewijst dat schoonheid ook een schaduwzijde heeft’.

Meesterlijk taalgebruik

De voorstelling is een ode aan het observatietalent en het meesterlijke taalgebruik van Simon Carmiggelt. Met zinnen als: ‘ze draagt een hoedje dat beter in de winkel had kunnen blijven liggen’. Over een beschonken man: ‘hij waggelt in wat hij misschien wel aamziet voor een rechte lijn’. Nog een paar wijsheden: ‘vreugde is kortstondig en broos, als een vlinder’ en ‘als deze wereld is geschapen door een God, dan zou ik die God niet graag willen zijn’. Uiteindelijk komt de verteller weer thuis en overdenkt hij nog even zijn dag, met enkele fragmenten van de verhalen die we net hebben gehoord.

Kronkels in beeld gebracht

Cover van het boek ‘S. Carmiggelt – Kronkels in beeld gebracht door Dick Matena’

Familieleden van Carmiggelt – zoon Frank, schoondochter Roefke en veel van hun volwassen kinderen – zagen tijdens de première dat het goed was. Toen het applaus was verstomd, nam Helmert Woudenberg nog even het woord. Hij vertelde dat de tekening op het toneel was gemaakt door Dick Matena en hij vroeg aandacht voor het boek dat in de derde week van januari verschenen was bij de Arbeiderspers, getiteld S. Carmiggelt – Kronkels in beeld gebracht door Dick Matena. De tekenaar  Matena (75) maakte voor dit boek beeldverhalen van negenendertig Kronkels. Hij deed dat op dezelfde manier en in dezelfde tekenstijl als de manier waarop hij de afgelopen jaren beeldbewerkingen maakte van romans als De Avonden van Gerard Reve, Kort Amerikaans van Jan Wolkers en Kaas van Willem Elsschot.

Illustratief

Dick Matena nam – net als bij de andere boeken waar hij beeldverhalen van heeft gemaakt – de tekst integraal over en illustreerde deze met tekeningen. De tekst staat soms in spreekballonnetjes, soms in blokjes onder de tekeningen. Carmiggelt is vaak onderdeel van de tekeningen, zo natuurgetrouw mogelijk met een rossige kuif en gehuld in een regenjas. Ik had dolgraag willen schrijven dat elke liefhebber van Carmiggelt dit boek in huis moet hebben. Ik weet dat Dick Matena de Kronkels van Carmiggelt met alle liefde in beeld heeft gebracht. Dat heeft hij me vaak verteld, bij een kopje koffie in zijn vaste ochtendstek Café Zwart. De hele onderneming is buitengewoon sympathiek, maar ik vind het te illustratief.

Lastig

Pagina uit S. Carmiggelt – Kronkels in beeld gebracht door Dick Matena

De taal van Carmiggelt blijft briljant, zoals de beschrijving van een Amsterdammer die hem vlakbij diens huis aanspreekt: ‘hij was een gewichtheffer in verval, vijf dagen geleden met een zeer bot mesje geschoren, en hij had de oogopslag van iemand die in zijn onfortuinlijk leven onophoudelijk door ambtenaren van het kastje naar de muur werd gestuurd, zonder dat het hielp’. Hiernaast zet ik de tekening die Matena bij deze tekst maakte. Tja, zo’n tekening voegt weinig toe, behalve dan dat-ie het de lezer ontneemt om zijn of haar eigen fantasie de vrije loop te laten. Bovendien vind ik het lastig om de tekst te lezen in blokjes en ballonnetjes. Dick Matena gaat na Carmiggelt aan de slag met Titaantjes van Nescio en het is zijn lang gekoesterde wens om Ulysses van James Yoyce te ‘beeldverhalen’.

Carmiggelt en Bantzinger

Simon Carmiggelt, in 1981 geportretteerd door Cees Bantzinger

Het is overigens wel grappig dat geen Kronkel zowel in de voorstelling van Woudenberg als in het boek van Matena een plaats heeft gekregen. Tot slot voeg ik een tekening bij die mijn vader Cees Bantzinger in 1981 maakte van zijn goede vriend Simon Carmiggelt. Gewoon omdat ik dat graag wil en omdat ik voorstelling zag op de avond dat mijn vader 34 jaar geleden is overleden. Daar wordt een mens weemoedig van. Het portret maakt sinds 2014 deel uit van de collectie van Frank Carmiggelt.

Carmiggelt – een collage van Kronkels. Gezien 5/2 in Bellevue, daar nog vanavond. De landelijke tournee duurt tot en met 18 mei (waaronder 5 april in de Meervaart). Zie voor de volledige speellijst: www.toneelgroepjanvos.nl

S. Carmiggelt – Kronkels in beeld gebracht door Dick Matena, een boek van 182 pagina’s, uitgegeven door de Arbeiderspers, ISBN: 9789029526371 (€ 25,00). Inlichtingen: www.singeluitgeverijen.nl/de-arbeiderspers/boek/kronkels/