Op reis met Vincent door Drenthe, 140 jaar na dato

Hij schreef aan zijn broer Theo over Drenthe: “Zoo gansch & al wat ik mooi vind”

Vincent van Gogh, De turfschuit, Drenthe, 1883, olieverf op doek op paneel, 37 x 55,5 cm, collectie Drents Museum, Assen

Op reis met Vincent – Van Gogh in Drenthe; dat is de titel van een verrassende, zelfs opzienbarende expositie die opende in het Drents Museum in Assen op 11 september en duurt tot 7 januari 2014. 11 september was het precies honderdveertig jaar geleden dat Vincent van Gogh vanuit Den Haag met de trein arriveerde in Hoogeveen. Hij was de stad beu en hunkerde ernaar om een tijd in de natuur door te brengen. Vincent van Gogh bleef tot 5 december 1883 in Drenthe, hij maakte er 22 tekeningen en schilderijen, waarvan er zestien op deze prachtige expositie worden tentoongesteld. Er hangen ook acht werken die relevant zijn aan brieven die hij in deze periode schreef aan zijn broer Theo. En er hangt werk van  anderen die inspirerende waren voor Van Gogh, zoals Jacob van Ruisdael, Jean-Francois Millet, Anton Mauve, Georges Breitner en anderen.

Drenthe als voedingsbodem

Vincent van Gogh, Rij boerenhuizen, Drenthe, 1883, aquarelverf op papier, 25 x 36,5 cm, Collectie Von der Heydt Museum, Wuppertal

Bijzonder is dat het Drents Museum in Assen al bestond toen Vincent van Gogh in 1885 uit de trein stapte. Het museum, dat toen heette het het Provinciaal Museum van Oudheden en destijds nog slechts bestond uit een kast met historische voorwerpen, geldt als het oudste museum van Nederland. Nu is het al jaren een belangrijk museum in met in het recente verleden exposities met werk van onder anderen Frida Kahlo en vorig jaar de expositie Sterven in schoonheid – de wereld van Pompeï en Herculaneum met topstukken uit het Museo Archeologico Nazionale in Napels en het Parco Archeologico Ercolano in Herculaneum.

Conservator Annemiek Rens, die de Van Gogh-expositie en een prachtig boek samenstelde en die al tien jaar in het Drents Museum werkt, zei bij de persvoorbezichtiging dat er nog nooit een tentoonstelling is geweest die gewijd was aan de periode dat Van Gogh in Drenthe verbleef: “Het was een korte periode, maar zeker niet zonder betekenis,” zei ze. “Drenthe was een voedingsbodem binnen zijn ontwikkeling als kunstenaar”.

Spectaculaire installatie

Bezoekers in de ’trein-installatie’ (foto Sake Elzinga)

De zaal in het Drents Museum met de bewegende installatie (eigen foto)

Een groot deel van dit werk wordt ‘gewoon’ tentoongesteld, maar echt spectaculair is een installatie die bezoekers fysiek en mentaal onderdompelt in de reis die Vincent van Gogh naar en in Drenthe maakte. Het bijzondere is dat bezoekers hier virtueel ‘op reis gaan met Vincent’. De ontwerpers van het bedrijf Northern Light creëerden een grote zaal met op de wanden bewegende beelden en de projectie – gemaakt door bedrijf ShoSho – die de belevenissen van Van Gogh in beeld brengen; compleet met esotherische muziek. Als je midden in de installatie staat, is dit een bijna duizelingwekkende ervaring. Maar je kunt ook aan de zijkant toekijken door ruiten die doen denken aan de ramen in een trein. Imposant!

Beeldschoon vormgegeven

De expositie is verder een ‘gewone’ tentoonstelling met werken aan de muur, zeker niet alleen van Van Gogh, maar ook van tijdgenoten en kunstenaars die inspiratiebronnen voor hem waren tijdens zijn verblijf in Drenthe, zoals Jacob van Ruisdael, Jean-Francois Millet en Anton Mauve. Er hangen ook doeken van Sientje Mesdag-van Houten, die met de penseel zeker niet onderdeed voor haar beroemde echtgenoot Hendrik Willem Mesdag.

Sientje Mesdag-van Houten, Landschap met schaapskooi, ongedateerd, aquarelverf op papier, collectie Museum Panorama Mesdag, Den Haag (eigen foto)

Overzicht van de tentoonstelling (foto Sake Elzinga)

Overzicht van de tentoonstelling (foto Sake Elzinga)

De werken worden gepresenteerd in verschillende ruimtes die geïnspireerd zijn door de kleuren in het Drentse landschap zoals Van Gogh die beschrijft in brieven aan zijn broer Theo. Werken die vallen in de categorie ‘grond & lucht’ worden tentoongesteld in een lila ruimte, ‘licht & donker’ in oker, ‘de mens’ in donkergrijs, ‘huizen’ in lichtgroen, ‘veen & turf’ in bruin/rood. Dit is ook allemaal vormgegeven door NorthernLight, die de achterwand van elke ruimte liet bekleden door vloerbedkking in de kleur van de zaal. Er ligt ook vloerbedekking in dezelfde kleur op de grond van elke ruimte, zodat bezoekers zacht door de tentoonstelling lopen. Een geweldig idee.

Donker en licht

Vincent van Gogh, Landschap met een boerderij, Drenthe, 1883, aquarelverf op papier, 24 x 35,5 cm, particuliere collectie, Canada. Courtesy Ars Docet

Van Goghs Drentse oeuvre laat de schoonheid zien die hij vindt in de noeste arbeid van boeren en veenarbeiders, in landschappen met hutten, turfvelden en kilometerslange waterwegen. Veel schilderijen en tekeningen zijn duister, maar er zijn ook opvallend lichte schilderijen. Zoals een landschap met een boerderij in aquarelverf (zie hiernaast). De lucht is hier licht met een sierlijke wolkjes, de aarde is lichtbruin, rood en blauw met groene tinten.

Bijzonder is dat dit schilderij behoort tot een particuliere collectie in Canada. Dit werk was eerder alleen bekend van een slechte zwart-wit afbeelding. Het was gissen welk kleurenpalet Vincent van Gogh had gebruikt om het drassige landschap en de stemmige wolkenlucht weer te geven. Dankzij de huidige eigenaar is nu meer bekend over deze aquarel met een fenomenaal kleurenpalet waarin de roestkleur een sterk contrast vormt met het lilapaars. Bijzonder is dat de Canadese eigenaar het werk in bruikleen heeft gegeven. Een aardige bijkomstigheid is dat deze afbeelding nu in de vorm kussentje op mijn bank ligt, want ik kocht in de museumwinkel een kussentje met deze prachtige aquarel.

Onkruid verbrandende boer

Vincent van Gogh, Onkruid verbrandende boer, Drenthe, 1883, olieverf op paneel, 30,5 x 39,5 cm, Collectie Drents Museum, Assen / Van Gogh Museum, Amsterdam (aangekocht met steun van de VriendenLoterij, Mondriaanfonds, Vereniging Rembrandt (mede dankzij haar Themafonds Impressionisme/Claude Monet Fonds, het Hendrickje Fonds en het Prins Bernhard Cultuurfonds), Vincent van Gogh Stichting, Provincie Drenthe, Stichting Beringer Hazewinkel, Stichting Steunfonds Drents Museum en Stichting Vrienden van het Drents Museum)

De directie van het Drents Museum is er trots op dat de expositie bestaat uit veel werken die in bruikleen zijn gegeven door musea – van het Mauritshuis tot het Groninger Museum, van het Van Gogh Museum in Amsterdam tot het Kröller-Müller Museum in Otterlo, maar ook door musea van Mexico tot Duitsland. Extra trots is het museum op een duister werk dat in 2019 op een veiling in New York werd aangekocht door gezamenlijk het Drents Museum en het Van Gogh Museum met steun van een groot aantal sponsors (zie onder de afbeelding). Het is een paneel, waarop een boer onkruid verbrandt. Het paneel heeft een ereplaats op de tentoonstelling en het is de cover van het boek, waarover later meer.

Brieven aan Theo

Vincent van Gogh, schetsen bij een brief die hij op of rond 3 oktober 1883 schreef aan zijn broer Theo (collectie Van Gogh Museum, Amsterdam)

Vincent van Gogh, Kop van een vrouw, Drenthe, 1883, pen in zwarte (deels bruin verkleurde) inkt, gewassen, op velijn papier, 22,1 x 13,5 cm, collectie Kröller-Müller Museum, Otterlo

In de expositie staan ook brieven centraal, die Vincent vanuit Drenthe naar zijn broer Theo schreef. Dat deed hij zijn hele leven en die brieven zijn net zo beeldend als zijn kunst-werken. Het landschap en de stoere mensen maakten diepe indruk op hem.

Op 2 november 1883 schrijft hij vanuit het dorp Nieuw-Amsterdam naar Theo: “Men voelt zoo, als men een togt van uren en uren doet door de streek, dat er eigentlijk niets is als die aarde oneindig, die schimmel van koren of hei, die lucht oneindig. Paarden, menschen lijken dan als vlooien zoo klein. Niets voelt men meer, al is ’t nog zoo groot op zich zelf, men weet slechts dat er is grond & lucht”.

Vincent van Gogh, Landschap met turfhoop en boerderijen, Drenthe, 1883, waterverf op papier, 41,7 x 54,1 cm, Collectie Van Gogh Museum, Amsterdam

“Zoo gansch & al wat ik mooi vind”

Annemiek Rens, conservator van het Drents Museum en samensteller van de expositie en het boek (foto Sake Elzinga)

Harry Tupan, directeur van het Drents Museum, met het boek (foto Sake Elzinga)

Ondertussen experimenteert hij met verf en andere materialen en hij is zoekende naar een eigen stijl en thematiek. Rond 14 september 1883 schreef hij aan Theo: “Ik zag superbe figuuren buiten – treffend door een expressie van soberheid. Een vrouwenborst bijvoorbeeld heeft die beweging van zwoegen die lijnregt het tegenovergestelde van volupté is en soms, als het schepsel oud is of ziekelijk, deernis opwekt en anders respect”. Hij schreef ook: “Het is hier zoo gansch & al dat wat ik mooi vind”. Conservator Annemiek Rens schrijft in het haar lijvige en indrukwekkende catalogus dat Vincent van Gogh in Drenthe niet alleen bezig was met het zoeken naar zijn bestaansrecht als kunstenaar. Hij had ook te kampen met grote persoonlijke worstelingen die zijn dagen beheersten.

Vincent had het moeilijk in Drenthe

Vincent van Gogh, Vrouw met kruiwagen, Drenthe, 1883, pen in zwarte (deels bruin verkleurde) inkt op velijn papier, 21 x 13,1 cm, collectie Kröller-Müller Museum, Otterlo

Annemiek Rens, die in 2015 begon met haar onderzoek voor deze tentoonstelling en de buitengewoon mooie catalogus, gaat uitvoerig in op de mens Vincent en op de kunstenaar Van Gogh. Ze schrijft in het hoofdstuk, getiteld ‘Zwoegen met verf’, dat hij het ambacht van kunstenaar zeer serieus nam: “Hij besteedde eindeloos veel tijd aan het onder de knie krijgen van technische vaardigheden. Hoewel hij zijn eigen weg volgde, zocht hij voortdurend de inspiratie van andere kunstenaars en wisselde waar mogelijk ideeën met hen uit. Van Gogh had de eerste jaren in zijn kunstenaarsbestaan met name getekend. Hij maakte zoveel tekeningen dat hij grapte dat hij een ’teekenaarsknuist’ had.”

Ze schrijft over zijn Drentse oeuvre dat Van Gogh zich zowel in zijn olieverfschilderijen als in zijn tekeningen in waterverf tot taak had gesteld om het Drentse licht vast te leggen. Hij had het moeilijk in Drenthe, alleen al omdat hij van tevoren had gedacht dat Hoogeveen een stad was. Het bleek een dorp te zijn, waar geen schildersmaterialen te koop waren. Hij moest deze laten opsturen door zijn vaste leveranciers in Den Haag, maar daar had hij nog schulden.

Grote eenzaamheid

In het hoofdstuk ‘Zwoegen met het leven’ beschrijft Rens hoe moeilijk Van Gogh het in Drenthe had; zoals eigenlijk vrijwel zijn hele – korte – leven. Hij was er zeer eenzaam, kreeg steeds minder geld opgestuurd door Theo en hij raakte steeds verder in de problemen, zowel financieel als geestelijk. Van Rens schrijft: “Hij voelde zich depressief en vond geen soelaas bij de lokale bevolking. Sterker nog, de problematiek in de omgang met de dorpelingen in Nieuw Amsterdam en Veenoord zou alleen maar erger worden. Het ging er uiteindelijk niet eens meer om dat men niet wilde poseren voor de kunstenaar, maar zelfs als ‘mens’ werd Van Gogh steeds meer gemeden. Zijn laatste brieven getuigen dan ook van grote eenzaamheid.”

Uiteindelijk had Van Gogh overal schulden en ontvluchtte hij op 4 december 1883 halsoverkop het Drenthe dat hem enkele weken ervoor nog zo geïnspireerd had dat hij er misschien wel voor altijd wilde blijven. Op 5 december nam hij de trein naar Nuenen en de volgende dat schreef hij aan Theo: “Drenthe is superbe, maar het er uit houden hangt van veel dingen af – hangt af van of men er geld voor heeft, hangt af van of men bestand is tegen eenzaamheid”.

De historie van Drenthe

Vincent van Gogh, Ophaalbrug in Nieuw-Amsterdam, Drenthe, 1883, waterverf op papier, 40,3 x 82,2 cm, collectie Groninger Museum

De meerwaarde van het prachtige door Marline Bakker (van Glamcult Studio) en Klinga Barcs vormgegeven boek – een must voor liefhebbers van Van Gogh – is dat de historici Jan van Zijverden en Mark Goslinga een interessant beeldessay schreven over Drenthe in 1883. Ze schetsen een provincie met twee gezichten: enerzijds “een land van heide, heide en nog eens heide”, een provincie met in 1883 slechts 120.000 inwoners die vooral werkzaam waren in de agrarische sector en turfwinning.

Anderzijds kende Drenthe in 1883 een kleine, actieve elite; zowel in cultureel als in economisch opzicht. In 1844 was het Genootschap ter bevordering van den Landbouw in Drenthe opgericht, Drentse notabelen namen deel aan nationale en internationale congressen en tentoonstellingen over nijverheid, handel, landbouw en wetenschap. In 1870 opende ‘de Drentschen spoorweg’ van Meppel naar Groningen, die Van Gogh naar Hoogeveen bracht. In dit beeldessay wordt het Drenthe beschreven dat door Van Gogh werd bezocht: van Hoogeveen met de trekschuit naar dorpen als Nieuw-Amsterdam/Veenoord, waar hij twee maanden verbleef in het logement van Henk Scholte.

Vincent van Gogh: hut in Nuenen, 1884, olieverf op doek en paneel, 32 x 46 cm. (collectie Wallraf-Richartz-Museum, Keulen) (eigen foto)

Nieuw-Amsterdam/Veenoord wordt beschreven als een flink dorp met eigen winkels, kerken, scholen, logementen en bedrijven zoals een smederij, een kalkbranderij en een turfstrooiselfabriek. Het leven van de dorpelingen draaide maar om één ding: het veen. Veenarbeiders, die zwaar werk deden, stonden soms al rond drie uur ’s ochtends op, om op tijd in de veenpunt te zijn. Onder hen bestond veel onvrede. De lonen waren laag en de woonomstandigheden waren slecht.

Op 1 november bezocht Van Gogh het boerendorp Zweeloo, waar het leek of de natuur stil stond en waar men leefde met de seizoen en met de handen in de aarde. Het essay wordt verluchtigd met historische foto’s uit de collectie van het Drents Museum.

Het Vincent van Goghjaar in Drenthe

Lu Xinjian, portret ‘Staring at the starry night’ (aangekocht door gemeente Assen)

Behalve dat het Drents Museum circa honderdduizend bezoekers verwacht dankzij deze tentoonstelling, staat Drenthe dit jaar bol van aandacht voor Vincent van Gogh. Er zijn fiets- en wandelroutes, medio oktober opent een vernieuwde expositie in het Van Gogh Huis in Nieuw-Amsterdam/Veenoord in het vroegere Logement Scholte waar Van Gogh twee maanden woonde (zie: www.vangoghhuisdrenthe.nl). In City Hotel De Jonge in Assen is een Van Goghkamer ingericht, compleet met gele stoelen. Overal in de stad is Van Gogh te zien, ook in de etalage van het stadhuis aan de Noordersingel 33. Daar hangt  een portret van Vincent van Gogh, genaamd ‘Staring at the Starry Night’ en gemaakt door de Chinese kunstenaar Lu Xinjian. Dus gaat dat zien: in Assen en omstreken. De Michelingids zou schrijven: “il vaut un détour”: dit is een omweg waard.

cover

De zaal in het Drents Museum met de bewegende installatie (selfie, gezien door een van de virtuele treinramen)

De expositie Op reis met Vincent – Van Gogh in Drenthe in het Drents Museum duurt nog tot en met 7 januari 2014. Het Drents Museum (Brink 1 in Assen)  is open van dinsdag tot en met zondag van 10.00 tot 17.00 uur. Inlichtingen: www.drentsmuseum.nl. Zie voor meer activiteiten, fiets- en wandelroutes in Drenthe in het spoor van Vincent van Gogh: www.vangoghdrenthe.nl. Het boek Op reis met Vincent – Van Gogh in Drenthe is een publicatie van Waanders Uitgeverij (23 x 29 centimeter, hardcover met 160 pagina’s en 200 illustraties, in het Nederlands en het Engels). Het boek kost € 29,95. Inlichtingen: www.waanders.nl