Lazarus: David Bowie is geland in Amsterdam

Lazarus

David Bowie, Ivo van Hove en de cast tijdens het applaus bij de wereldpremière in New York (foto Jan Versweyveld)

De belangrijkste première van dit seizoen is de zwanenzang van David Bowie: Lazarus. De musical is, net als David Bowie, overweldigend, ongrijpbaar en niet in een hokje te vangen. Op 7 december 2015 was hij zelf nog aanwezig bij de wereldpremière in het off-Broadwaytheater The New York Theatre Workshop. Hij nam, naast de cast, de muzikanten, schrijver Enda Walsh en onder anderen regisseur Ivo van Hove en scenograaf Jan Versweyeld, het applaus in ontvangst. Bowie was die avond breekbaar, dat zag iedereen. Maar slechts een handjevol mensen, onder wie Ivo van Hove, wist dat hij doodziek was. Dit applaus was de laatste keer dat David Bowie in het openbaar verscheen. Lazarus was zijn requiem, gevolgd door de cd Blackstar met daarop de song Lazarus die opent met de onheilstijding “Look at me/ I’m in heaven”. De cd kwam 8 januari 2016 uit; op zijn 69ste verjaardag. Twee dagen later overleed David Bowie. Maar zijn werk leeft voort.

Emma Lazarus

Voordat ik begin over de Nederlandse Lazarus, die zondag 13 oktober 2019 in het DeLaMar in première ging, schrijf ik iets over de titel. Waarom heet deze musical Lazarus? En waarom heet de derde song op de cd zo? Een mogelijk antwoord komt van Michael Cunningham, de Puliter Prize-winnaar en schrijver van onder meer het script van de film The Hours. Cunningham publiceerde in januari 2017 in GQ Magazine dat Bowie hem in 2004 benaderde met het voorstel om samen een musical te maken over de Joods-Amerikaanse dichteres Emma Lazarus (1849-1887). Haar bekendste gedicht is het sonnet The New Colossus, dat ze schreef in 1883 en dat te lezen is op de bronzen plaquette die het voetstuk van het Vrijheidsbeeld siert. De bekendste regels van dit sonnet zijn: “Give me your tired, your poor,/ Your huddled masses yearning to breathe free/ The wretched refuse of your teeming shore./ Send these, the homeless, tempest-tost to me,/ I lift my lamp beside the golden door!”

Nagemaakte Bob Dylan-songs

Lazarus

The Man Who Fell to Earth (1976)

Volgens Michael Cunningham vond Bowie dat het werk van Emma Lazarus in Amerika ondergewaardeerd werd, behalve dan dat ene iconische sonnet. Een centrale rol in de musical zou weggelegd zijn voor een gestrand ruimtewezen, gebaseerd op het personage dat hij in 1976 had gespeeld in de film The Man Who Fell to Earth. Een belangrijk element was de – zogenaamde – vondst van onbekende songs van Bob Dylan. Het verhaal zou zich afspelen in de toekomst na de dood van Dylan. Bowie was van plan om voor de musical zelf nagemaakte Dylan-songs te schrijven. Cunningham schreef in zijn essay dat hij en Bowie maandenlang aan de musical werkten. Hij schreef ook dat Bowie als begeleiding een mariachiband in gedachten had. Nadat Bowie in de zomer van 2004 aan zijn hart werd geopereerd, moest hij rusten en verdwenen de plannen voor deze musical naar de achtergrond.

Tien jaar later: er stond een nieuwe Lazarus op

Het contact tussen Cunningham en Bowie verwaterde. In 2015 zag Cunningham de poster voor de musical Lazarus in The New York Theatre Workshop. Hij ontdekte op deze manier dat Bowie met de Noord-Ierse schrijver Enda Walsh en de Vlaamse theatermakers Ivo van Hove en Jan Versweyveld aan de slag was gegaan. Er bleek geen sprake meer te zijn van Bob Dylan-songs, een mariachiband en slechts een minieme verwijzing naar een vrouw die wellicht denkt dat ze de dichteres Emma Lazarus is. Alleen het gestrande ruimtewezen uit The Man Who Fell to Earth was er nog. En de titel van de musical: Lazarus. Uiteindelijk ging de titelsong van de musical noch over Emma Lazarus noch over de bijbelse figuur Lazarus, die na zijn dood tot leven wordt gewekt. Het tekst van het lied verwijst, achteraf gezien, naar het naderende einde van Bowie zelf. Er is wellicht in de tekst een kleine verwijzing naar het beroemde gedicht van Emma Lazarus met de voor elke Amerikaan bekende dichtregels ‘Give me your tired, your poor, / Your huddled masses yearning to breathe free’. Ik bedoel de regels in Bowie’s song Lazarus: “This way or no way, you know, I’ll be free’.

“Prachtig, echt onvergetelijk”

Na de wereldpremière in december 2015  omschreef het muziekblad Rolling Stone Lazarus als ‘wild, fantastical, eye-popping, a surrealistic tour de force’. Albert Verlinde, directeur van Stage Entertainment Nederland, zag de musical een paar jaar geleden in Londen. Hij zei in een interview in NRC Handelsblad: “Ik wist niet precies waar ik naar zat te kijken. Ik snapte niet alles direct. Maar ik vond het prachtig, echt onvergetelijk.” Die musical moest naar Nederland komen, besloot hij. Maar dan wel in de versie van het inmiddels wereldberoemde duo Ivo van Hove en Jan Verweyveld. Wat Albert Verlinde in z’n kop heeft, heeft hij niet in z’n kont. Dat is algemeen bekend. En dus was zondag 13 oktober 2019 in het DeLaMar Theater de zinderende première: Lazarus in de originele versie, zoals die eerder in New York en Londen te zien was. Onder leiding van het duo Van Hove/Versweyveld, met de videobeelden van Tal Yarden en onder muzikale leiding van Henri Hey. Met de dialogen in het Nederlands en de songs in het Engels.

Lazarus

Dragan Bakema en een deel van de band (foto Jan Versweyveld)

Totaaltheater

Als het publiek de zaal betreedt, staan de muzikanten op het achtertoneel al klaar en ligt er een man midden op het toneel. Roerloos in een laken gerold. Het is Dragan Bakema, die de hoofdrol speelt: Thomas Newton, een buitenaards wezen in de vorm van een aantrekkelijke man. David Bowie speelde Newton, zoals gezegd, in 1976 in de film The Man Who Fell to Earth. In deze cultfilm van regisseur Nicolas Roeg, gebaseerd op de science fiction-roman uit 1963 van Walter Trevis, probeert Newton tevergeefs terug te keren naar zijn planeet. Het resultaat is totaaltheater zonder lineaire verhaallijn, vol dromen en fantasieën en met goddank heel veel muziek van David Bowie.

Waarheen? Waarvoor?

Lazarus

Pieter Embrechts en Dragan Bakema (foto Jan Versweyveld)

Lazarus

Dragan Bakema en Noortje Herlaar (foto Jan Versweyveld)

Maar waar gaat de voorstelling over? Waar gaat dit alles heen? En waarvoor? Ik zag de raadselachtige voorsteling een dag na Eindspel van Thomas Beckett, waarbij ik deze vragen ook al had. De wereld in beide voorstellingen is zwart en akelig, uitzichtloos en hopeloos. In een van de eerste scènes van Lazarus zegt Newton: “Ik kijk televisie, drink gin en loop rond op weg naar een pennywafel”. Tja… Later zegt hij: “Ik ben niet van deze wereld”. En ook: “Niet doodgaan is niet grappig”. Hij citeert regels uit de beroemde To be or not to be-monoloog van Hamlet: “Doodgaan, gaan slapen, wie weet… misschien dromen”. De eerste gezongen regels in de musical komen van Dragan – Newton/Bowie – Bakema: “Look at me, I’m in heaven/ I’ve got scars that can’t be see/ I’ve got drama, can’t be stolen/ Everybody knows me now”. Als je daarbij niet een rilling over de rug voelt, ben je van steen.

Mysterieus

Lazarus

Juliana Zijlstra en Dragan Bakema (foto Jan Versweyveld)

Lazarus

Juliana Zijlstra en Dragan Bakema (foto Jan Versweyveld)

Ondertussen wordt de hoofdpersoon, die geen moment het toneel verlaat, omringd door raadselachtige figuren. Noortje Herlaar, die in 2010 doorbrak als Mary Poppins, speelt een nerveuze jongedame – soms met een blauwe pruik – die wordt overmand door een onbedwingbare aantrekkingskracht voor Newton. De achttienjarige (!) Juliana Zijlstra maakt grote indruk als een mysterieus meisje, dat Newton wil helpen terug te keren naar zijn planeet. Dit jeugdige talent zingt met een engelachtig, mooi stemgeluid de klassieker Life on Mars, nadat ze met witte tape contouren van een raket op de toneelvloer heeft geplakt. Terwijl ze zingt, ligt Newton roerloos binnen de witte lijnen alsof het een doodskist is. Ondertussen wordt hij van bovenaf gefilmd; deze beelden worden op een groot scherm geprojecteerd. Een wonderschoon effect. En wat een lef dat Albert Verlinde het heeft aangedurfd om zo’n jong, onervaren meisje deze rol te geven. Hulde!

Lazarus

Juliana Zijlstra en Dragan Bakema (foto Jan Versweyveld)

Buitenaards

De voorstelling is buitengewoon intens, ook al is er soms geen touw aan vast te knopen. Het ontwerp van scenograaf Jan Versweyveld speelt een hoofdrol, maar dat is geen verrassing voor connaisseurs van het werk van de evenknie van Ivo van Hove. Er wordt optimaal gebruik gemaakt van filmbeelden, ontworpen door Tal Yarden die al jaren met het duo Van Hove/Versweyveld werkt. Zij nemen het publiek mee in de dromen en obsessies, de hersenspinsels en waanideeën van Thomas Newton. Ondertussen klinkt een groot aantal Bowie-songs, zoals Changes, Absolute Beginners, This is not America en Sound + Vision. Die worden rauw gezongen, waarbij vooral Pieter Embrechts ontzettend goed is. Het is verbazingwekkend dat in een musical over een ruimtewezen geen ruimte is voor Major Tom, zelfs geen verwijzing naar een eventueel gesproken regeltje This is ground control. Maar ja, het is geen David Bowie. Mijn man zei na afloop: “Ik heb al deze songs beter gehoord”. Helemaal waar.

Geen applaus tussendoor

Lazarus

David Bowie (foto Jimmy King)

Ivo van Hove heeft het geheel strak geregisseerd en heeft geen sprankje ruimte gelaten voor applaus na songs, hetgeen in musicals toch gebruikelijk is. Uiteindelijk zingt Dragan Bakema – inmddels van top tot teen onder de witte vloeistof, waar hij in heeft liggen rollen – een zeer sobere versie van Heroes en dan is de musical na één uur en vijftig minuten (zonder pauze) ten einde komt. Tijdens het slotapplaus werd een ontroerende foto van David Bowie op het grote scherm vertoond. Het is een foto, gemaakt door Jimmy King, waarop Bowie in de sneeuw op een dakterras in New York zijn linkerhand tegen zijn hoofd tikt. Als afscheidsgroet.

Bowie in Concert

Lazarus

Opening van de fototentoontelling Bowie in Concert in het DeLaMar met foto’s van Bernard Rübsamen, foto met Dragan Bakema en de fotograaf (foto Roy Beusker)

Zo speelt David Bowie, ruim drieënhalf jaar na zijn dood, eigenlijk de hele avond de hoofdrol in deze indrukwekkende voorstelling. Op de tweede pagina van het immens grote programmaboek staat een citaat van hem: “I don’t know where I’m going from here, but I promise it won’t be boring”. Bezoekers van de voorstelling die meer van de echte Bowie willen zien, kunnen op de vierde verdieping van het DeLaMar de fototentoonstelling Bowie in Concert bezoeken. Hier hangen foto’s van de Nederlandse fotograaf Bernard Rübsamen, die Bowie vanaf 1987 veelvuldig tijdens concerten heeft gefotografeerd. Zeer de moeite waard. Na de Amsterdamse première wemelde het in de foyers van beroemde en minder beroemde genodigden. De cast kwam onder luid applaus de trap af; Dragan Bakema met een fles champagne in de hand. Ik heb Ivo van Hove op de afterparty niet gezien. Die is in zijn hoofd vast alweer bij zijn volgende project: West Side Story op Broadway, uiteraard met zijn rechterhand Jan Versweyveld en deze keer met choreografe Anna Teresa De Keersmaeker. Deze nieuwe versie van de beroemde musical van Leonard Bernstein is te zien vanaf 10 december 2019 in het Broadway Theatre. De officiële première staat gepland voor 6 februari 2020. En Albert Verlinde? Die denkt vast ook al aan zijn volgende project: de musical Tina over Tina Turner, die in februari 2020 in Utrecht in première gaat.

Lazarus

Anne-Rose en Maarten op de rode loper (foto Edwin Smulders)

Lazarus, gezien 13 oktober 2019 in het DeLaMar, een productie van Stage Entertainment ism Robert Fox/Tintoretto Entertainment en The New York Theatre Workshop, gemaakt door David Bowie en Enda Walsh, toneelbeeld en lichtontwerp Jan Verwsweyveld, regie Ivo van Hove, muzikale supervisie en arrangementen Henry Hey, met Dragan Bakema, Pieter Embrechts, Noortje Herlaar, Juliana Zijlstra e.a., scènefoto’s Jan Versweyveld, foto van David Bowie Jimmy King, foto’s van de opening van de fototentoonstelling Roy Beusker, tekening in Magazine QC Istvan Banyailede, de foto van Anne-Rose en Maarten op de rode loper Edwin Smulders. In elk geval t/m 5 april 2020 in het DeLaMar (oktober en november zijn uitverkocht) en daarna nog op tournee. Inlichtingen en reserveren: www.bowielazarus.nl. Zie de trailer: https://mediaportal.stage-entertainment.com/web/7c5a1d5dd7e76083/trailer-lazarus/?mediaId=CC797632-541B-416C-8E9BFA42CE14B887